ครั้นถึงกลอนคำสุดท้าย อันเรียกว่า "ลง" เพลงหุ่นก็มี "ทางลง" อีกหลายทาง เช่น ลงโอด ลงเชิด ลงเจรจา ลงตลก ซึ่งเมื่อต้นเสียงทอดจะลงใกล้ท้ายคำอยู่แล้ว พวกลูกคู่ก็จะต้องคอยรับให้แน่นหนาพร้อมเพรียงทันท่วงทีจึงจะไพเราะหากลูกคู่รับบ้างไม่รับบ้างหรือความรู้ความสามารถไม่ทัดเทียมกัน รับกันไปคนละทางสองทางกระพร่องกระแพร่ง เพลงหุ่นนั้นๆก็จะไม่เป็นรสชาติอันใดเลย ในการร้องเพลงหุ่น เครื่องดนตรีจำเพาะก็มี ซออู้สีเคล้าไปตลอด ประกอบจังหวะด้วยกลอง ต๊อก แต๋ว ฉิ่ง กรับ เท่านั้น เครื่องดนตรีอื่นหยุดบรรเลงหมด ต่อเมื่อจะลง เช่น ลงโอด หรือลงเชิด ปี่พาทย์ก็จะคอยทำเพลงโอด หรือเพลงเชิดต่อท้ายไปตามเพลง แต่ก่อนผู้เชิดหุ่นที่เป็นสตรี มักจะร้องเพลงหุ่นไปด้วยพร้อม ๆ กันกับการเชิด เช่น แม่ครูเคลือบ แม่มิ่ง (ภรรยาของนายเปียก ประเสริฐกุล) และคุณครูชื้น สกุลแก้ว (บุตรีนายเปียก) โดยมีลูกคู่คอยรับ แต่เข้าใจว่าผู้เชิดคงจะร้องแต่เพลงที่เป็นเพลงหุ่นส่วนเพลงละคร เช่นเพลงช้าปี่ หรือเพลงร่ายจะมีต้นเสียงสตรีอีกต่างหากเป็นคนร้องและมีลูกคู่คอยรับไม่ปรากฏว่าในการเล่นหุ่นกระบอกแต่ก่อนจะมีผู้ขับร้องชายเป็นต้นเสียง ทั้งเพลงหุ่นและเพลงละครใช้ผู้หญิงร้องทั้งนั้น ลูกคู่ก็ใช้ผู้หญิง และตีกรับไปด้วยในตัวเสร็จหากเล่นกันสนุกสนานถึงอกถึงใจ ก็จะช่วยกันร้องรับลูกคู่ทั้งหญิงชายได้ทั้งโรงด้วยความสามัคคีปรองดอง มิใช่ต้นเสียงร้องเองรับเองอยู่คนเดียว

          ในเรื่องเพลงหุ่นนี้ มีข้อที่ยังไม่อาจยืนยันได้เป็นข้อยุติด้วยคนทั่วไปมักเข้าใจว่า "เพลงหุ่น" และ "เพลงสังขารา" เป็นเพลงเพลงเดียวกัน แต่นักดนตรีและผู้ขับร้องอาวุโสหลายท่านต่างอธิบายว่า "เพลงหุ่นกับเพลงลังขาราเป็นคนละเพลงกัน ถึงแม้จะเป็นเพลงที่เคล้าซออู้ และใช้ประกอบในการแสดงหุ่นกระบอก (หรือบางครั้งละคร) เหมือน ๆ กัน แต่เพลงสังขารามีทำนองแตกต่างออกไปจากเพลงหุ่นอีกทางหนึ่งเป็นคนละเพลง ซึ่งเป็นที่รู้จักกันดีในหมู่ผู้ขับร้องและนักดนตรี การพากย์หุ่นนอกจากผู้เชิดจะร้องเพลงหุ่นเองแล้วยังจะพูดบทเจรจาต่าง ๆ แทนตัวหุ่นที่ตนกำลังเชิดอยู่อีกด้วยโดยไม่ต้องมีคนคอยพากย์แทน หากหุ่นตัวพระที่คนเชิดเป็นผู้หญิงก็จะพูดด้วยเสียงตนเชิดที่เป็นผู้หญิงนั้นเองดุจเดียวกับละครรำแต่ก่อน ที่ใช้ผู้หญิงแสดงเป็นตัวพระเอก จึงไม่ขัดหูขัดตาแต่ประการใด เว้นแต่ผู้เชิดที่เป็นผู้ชายมาจับเชิดหุ่นตัวนางพอถึงบทเจรจา ก็จะใช้ผู้หญิงพูดแทนเป็นตอน ๆ ไป ยกเว้น "นายเผื่อน" ผู้เป็นหลานนายเปียก ประเสริฐกุล และเป็นผู้เชิดหุ่นในคณะนายเปียกในสมัยแรก ๆ เล่ากันว่าสามารถเชิดตัวนาง และตัวพราหมณ์เกสรได้ชดช้อยงดงามมาก และยังสามารถดัดเสียงพูดบทเจรจาให้เป็นเสียงของตัวนางได้อีกด้วยในสมัยปัจจุบัน ก็มีหุ่นคณะชูเชิดชำนาญศิลป แห่งอำเภออัมพวา จังหวัดสมุทรสงครามของคุณครูวงษ์ รวมสุข ซึ่งเชิดและพากย์ตัวนางผีเสื้อสมุทรด้วยตัวเอง นางผีเสื้อคณะชูเชิดชำนาญศิลป จึงมีเสียงเป็นผู้ชายเช่นเดียวกับหุ่นคณะรอดศิริ นิลศิลป ของนายบุญรอด ประกอบนิล ที่เจ้าของคณะคือนายบุญรอด เชิดและพากย์หุ่นตัวนางผีเสื้อสมุทรด้วยตนเอง นางผีเสื้อคณะรอดศิริฯจึงมีเสียงเป็นผู้ชายเช่นเดียวกัน

ตลกหุ่น
          ตลกหุ่นดูเหมือนจะเป็นหัวใจของการแสดงหุ่นกระบอกที่ขาดไม่ได้ เพราะการแสดงตลกเป็นการแสดงที่จะต้องมีอยู่ในนาฏกรรมของไทยแทบทุกชนิด เช่น โขน หนังใหญ่ ละคร และลิเก เนื่องด้วยเป็นอุปนิสัยของคนไทยโดยทั่วไปที่ชอบตลกโปกฮา อุดมด้วยอารมณ์ขันอยู่แล้วเป็นปกติ การเล่นตลกของหุ่นกระบอก มักยึดแนวของการเล่นของพวกจำอวดและสวดคฤหัสถ์เป็นครู เพราะนักสวดและจำอวดได้จัดวางแนวทางเอาไว้เป็นอย่างดีแล้ว คือการจัดวางตำแหน่งของตัวบุคคลไว้ ตำแหน่ง ตามความจัดเจนของแต่ละบุคคล ทั้งนี้เพื่อมิให้เกิดการ"ปีนเกลียว"กัน หรือเล่น"ลอยดอก"จนออกนอกลู่นอกทางและนอกเรื่องจนเกินควร จนหาทางวกลงไม่ได้ อย่างที่เรียกว่า "พาช้า" คือพาให้เรื่องช้าไปอย่างไม่เข้าเรื่องตำแหน่งบุคคลทั้ง มีดังนี้
๑. ตัวตุ๊ย คือหน้าที่เล่นตลกโดยตรง ต้องมีปฏิภาณฉับไวในการตอบการแก้ที่หลักแหลมมีมุขตลกที่ทันเหตุการณ์ไม่ฝืดเฝือ ตัวตุ๊ยนี้ ถือเป็นตัวหลัก ขาดไม่ได้และมีมากไม่เกิน ๑ ตัว
๒. ตัวภาษา ทำหน้าที่เล่นตลกชิงไหวชิงพริบคู่กันไปกับตัวตุ๊ย โดยมากนิยมออกเป็นตัวนาง
๓. ตัวแม่คู่ ในการเล่นหุ่นกระบอก ก็มักได้แก่หุ่นตัวเอกหรือเจ้านาย เช่น นางยี่สุ่น นางผีเสื้อสมุทร หรือตาฤาษี ต้องฉลาดที่จะใช้มุขปูทางตลอด เพื่อให้ตัวตุ๊ย และตัวภาษาออกดอกออกก้านกลเม็ดตลกต่างๆได้ และทำหน้าที่คอยดึงให้เข้าเรื่องเพื่อไม่ให้เล่นตลกออกไปนอกทาง นางผีเสื้อสมุทร หรือตาฤาษี ต้องฉลาดที่จะตั้งมุขปูทางตลอดจนซักไซ้เพื่อให้ตัวตุ๊ยและตัวภาษาออกดอกออกก้านกลเม็ดตลกต่างๆ ได้ และทำหน้าที่คอยดึงให้เข้าเรื่องเพื่อไม่ให้เล่นตลกออกไปนอกทาง
๔. คอสอง ทำหน้าที่คอยช่วยแม่คู่ หรือคอยประสานคอยซักหรือยกสุภาษิตต่าง ๆ ตัวคอสองนี้ช่วยให้การเล่นตลกมีชีวิตชีวาขึ้น สำหรับการเล่นตลกนี้บางคณะก็เล่นสอดแทรกไปเกือบทุกตอนของเรื่อง แต่ที่ควรแล้วควรจัดให้อยู่ในตอนใดตอนหนึ่งของเรื่องที่มีจังหวะเหมาะสมจะเล่นได้ เพราะการเล่นตลกพร่ำเพรื่อทำให้อรรถรสอื่น ๆ เสียไปดูจุ้นจ้านน่ารำคาญ

"ยามรักน้ำต้มผักก็ว่าหวาน	พออยู่ไปนานๆน้ำล้างหัวล้านก็ว่าขม"
หรือ
"แม้นแผ่นดินสิ้นชายที่พึงเชย	มีผัวเป็นกะเทยจะดีกว่า"

[หน้าก่อนหน้า]

ที่มา : "หุ่นไทย" โดย อาจารย์ จักรพันธุ์ โปษยกฤต